سرآمد داستان های شاهنامه، داستان رستم با سهراب و اسفندیار است - تور ارمنستان ارزان

از وبسایت وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی دیدن نمایید.

چنان که می دانیم 25 اردیبهشت، روز عظیمداشت فردوسی است، لطفا از شکوه و عظمت فردوسی و شاهنامه برایمان بگویید، نظرتان درباره فردوسی چیست؟

شاهنامه فردوسی -به قول روان شاد فروغی- هم از جهت کمیت و هم از نظر کیفیت عظیم ترین اثر ادبیات فارسی است، بلکه می توان گفت یکی از شاهکارهای ادبی دنیا است. یکی از حماسه شناسان معروف غربی، درباره شاهنامه می گوید که یکی از شکوه مندترین آثار ادبی دنیا است. او شاهنامه را در کنار 3 اثر مهم دنیای یعنی ایلیاد هومر، کمدی الهی دانته و آثار شکسپیر قرار می دهد و می گوید: این 4 اثر یادگار شکوه مند نبوغ بشری هستند. از این جهت برای ما ایرانیان باعث افتخار است که شاهنامه ما، در کنار عظیم ترین آثار ادبی دنیا قرار می گیرد. از این گذشته چون شاهنامه به زبان فارسی است، پس زبان فارسی هم در کنار زبان های مهم دنیا همانند زبان یونانی، ایتالیایی، انگلیسی قرار می گیرد و یکی از مهم ترین زبان های مهم دنیا است. این مرهون عظمت و کار شکوه مند فردوسی است. فردوسی برخلاف آن چه برخی می پندارند، فقط داستان جنگ ها و پیروزی های رستم نیست، بلکه سرگذشت ملتی است در طول قرون و نمودار فرهنگ، اندیشه و آرمان این ملت کهن سال است.

از همه این ها مهم تر این که کتابی است درخور حیثیت انسانی، یعنی مردمی را نشان می دهد که در راه آزادگی و شرافت و فضلیت، در طول قرن های متمادی تلاش و مبارزه نموده اند و مردانگی ها از خود به منصه ظهور رسانده اند. از این نظر شاهنامه برای ما یرانیان باعث افتخار و در واقع یکی از مهم ترین عناصر فرهنگی ایران است. ایران چیست؟ ایران تنها آن سرزمینی در داخل مرزهای قدیمی یا مرزهای رسمی امروز نیست، بلکه ایران عبارت است از اعلامیه کورش هخامنشی، عبارت است از فردوسی، عبارت است از شاهکارهایی که این ملت در طول قرون به وجود آورده است. حسین خرسند خطاب به فردوسی می گوید:

کجا خفته اى، اى بلندآفتاب

برون آى و بر فرق گردون بتاب

نه اندر خور توست روى زمین

زجا خیز و بر چشم دوران نشین

کجا ماندى اى روح قدسى سرشت

به چارم فلک، یا به هشتم بهشت

به یک گوشه از گیتى آرام توست

همه گیتى آکنده از نام توست

چو آهنگ شعر تو آید به گوش

به تن خون افسرده آید به جوش

نه شهنامه گیتى پرآوازه است

دنیا را کهن کرد و خود تازه است

تو گفتى: دنیا نموده ام چون بهشت

از این بیش تخم سخن کس نکشت

ز جا خیز و بنگر کز آن تخم پاک

چه گل ها دمیده است بر روى خاک...

چرا سبک فردوسی ادامه پیدا نکرد و دیگر شاهکاری چون شاهنامه فردوسی خلق نشد؟

شاهکارهای عظیم یک دفعه (یک مرتبه) ظهور می نمایند و ادامه آن ها در سطح آن آثار نیست، شاهنامه نویسی و شاهنامه سرایی، ادامه پیدا کرد. مثلا گرشاسب نامه اسدی طوسی، پنجاه سال بعد از فردوسی سروده شد، اثر مهمی است، ولی هرگز به پای شاهنامه نمی رسد. عوامل متعددی ضروری است که شاهکار به وجود بیاید. این عوامل یک دفعه ظهور می نمایند، چنان که مثلا در ایتالیا نیز بعد از ظهور دانته آثاری هم تراز با او به وجود نیامد. و یا در انگلستان بعد از شکسپیر آثاری هم تراز او به وجود نیامد، این یک قاعده دنیای است.

آیا به نظر شما از میان نسل جوان که روی شاهنامه کار می نمایند، می توان به خلق آثار عظیم و مقاله های مهم امیدوار بود؟

بله، به نظر من هستند جوانان، مردان و زنانی که در خصوص شاهنامه کار می نمایند و کار آن ها ارزنده و قابل آن است که در سطح بین المللی عرضه بشود. مثلا کار آقای جلال خالقی مطلق در خصوص تصحیح شاهنامه یکی از مهم ترین کارهایی است که در این سی-چهل سال اخیر انجام گرفته است. یا اسمی ببرم از آقای ابوالفضل خطیبی، جوانی است در فرهنگستان که مقالات بسیار خوبی در خصوص شاهنامه در مجله یغما می نویسد. افراد دیگری هم هستند که من الان حضور ذهن ندارم که از آن ها نام ببرم.

به نظر شما بهترین بخش های شاهنامه فردوسی کدام است؟

در سرتاسر شاهنامه بخش های بسیار تابناک و ابیاتی از آن چه که ادبا نمط عالی می گویند، یافته می شود. به خصوص در محور افقی کلام، ابیاتی درخشان در سرتاسر شاهنامه پراکنده است. در خاتمه بسیاری از داستان ها و زندگی نامه ها، ابیاتی است که جنبه فلسفی و اندیشگی دارد و جایی است که شاعر نامدار از داستان ها و زندگی نامه ها که خود را ملزم به پیروی از منابع خود می دانسته است، فراغت می یابد و به استنتاج اخلاقی و فلسفی می پردازد. یا در جاهایی که از خود یا از کتاب خود سخن می گوید، یا به موضوع و موضوع هایی چون ارزش های اخلاقی، مدارا، انسان دوستی، اعتبار و حرمت انسان، خویشتن داری، گذشت و فداکاری می پردازد.

یا آن جاها که بر مرگ پهلوانان خود مویه می نماید، یا از محبوب ترین شخصیت های شاهنامه نزد خود سخن می گوید، یا سخنانی به زبان رستم می گذارد، یا در جاهایی که پهلوانان عظیم را رو به رو می سازد، در همه این موارد که بیان کردم، سخنش آشکارا اوج و اعتلا می گیرد و انسجام و شیوای و لحن حماسی به نحو بارزی، به منصه ظهور و بروز می آید و خواننده عبرت آموز سخن شناس را به تامل و اندیشه وا می دارد. می توانم جرات بکنم و بگویم بلکه به حیرت می افکند. در داستان رستم و اشکبوس آن جا که رستم تیر خدنگ را آماده می نماید و به سوی اشکبوس می انداز، یکی از بزنگاه های کلام در حد فوق طاقت بشری است. آیا در جای دیگر در آثار ادبی می توان نظیری برای آن یافت؟! صحنه آرایی چنان است که خواننده صدای چوبه تیر خدنگ جان ربای رستم را با گوش جان می شنود! اما در محور عمودی کلام، یعنی در ساختار داستان ها؛ سرآمد داستان های شاهنامه به نظر من که سال های طولانی با شاهنامه مانوس بوده ام، داستان رستم و سهراب و رستم و اسفندیار است.

چه تحلیلی از داستان رستم و سهراب دارید؟

داستان رستم و سهراب یکی از مهیج ترین و اندیشه برنگیزترین داستان های ادب فارسی و بلکه جرات می کنم بگویم ادب دنیای است. داستانی است که زبونی و ناتوانی بشریت خاکی را -هر چند قوی ترین آدمیان در روی زمین باشد،- در برابر تقدیر و حوادثی که روزگار به ناگاه از دل خود بیرون می آورد، نشان می دهد. پهلوان نامدار و سرداری عظیم، پیروز در همه جنگ ها، نشاننده شاهان بر تخت شاهی، در اوج افتخار و در کمال بهروزی، مدافع اخلاق و شرف در همه موارد، به ناگاه در برابر سیلی از حادثه قرار می گیرد و بی آنکه خود خواسته باشد، به دروغ و نیرنگ آلوده می شود و به هراس انگیزترین سرنوشتی که تقدیر می تواند برای انسان تدارک ببیند، گزفتار می آید!

به قول فردوسی: به گیتی که کشته است فرزند را؟ و البته شورانگیزی داستان در آن است که ماجرا قدم به قدم چنان پیش می رود، که اشخاص دخیل، جریان حوادث را برای وقوع داستان و حادثه شوم، به جلو سوق می دهند. هجیر به سابقه وطن پرستی و عشق به قوم و تبار ایرانی، از شناساندن رستم به سهراب سر باز می زند. به بهانه این که مبادا شود کشته رستم به چنگال او. تهمینه مادر سهراب که به ناب به غریزه مادری گویا حادثه شوم را حس می نموده، برادرش زنده رزم را همراه هجیر می فرستد، که رستم را به او نشان دهد. تقدیر را که نوعی شوخی و بازی سرنوشت باید نامید، چنان رقم می خورد که زنده رزم به دست رستم کشته می شود! و رستم برای آن که نام پرافتخار خود را حفظ کند، در برابر اصرار سهراب که می گوید:

من ایدون گمانم که تو رستمی و

زکف بفکن این گرز شمشیر و کین

بزن جنگ و بیداد را بر زمین

و دل من همی بر تو مهر آورد به انکار برمی خیزد! و نام خود را کتمان می نماید! و از این رو همه تلاش های سهراب، برای شناختن رستم، بی نتیجه می ماند! و پسر به دست پدر کشته می شود!

داستان رستم اسفندیار را چگونه ارزیابی می نماید؟

داستان دیگری که گفتم یکی از شاهکارهای فردوسی است، داستان رستم و اسفندیار است. در خصوص این داستان باید بگویم که این داستان نیز شاهکار بی مانندی است که بر تارک ادب فارسی می درخشد. نبوغ هنری فردوسی اثری آفریده است، که در میان آثار داستانی فارسی نظیر ندارد. این هنر نه آن جا است که شاعر، رستم و اسفندیار را در میدان جنگ رو به روی هم قرار می دهد، بلکه آن جا است که شاعر این 2 شخصیت بی مانند اسطوره ای کهن را در میدان سخن رو به رو می سازد. گفت وگوهای آن دو در نهایت استادی پرداخته شده است. گفت و بازگفت، ستایش و نکوهش، آفرین و سرزنش، اعتراض و ضد اعتراض، همه این ها با هنرمندی تمام، در کنار هم جای داده شده است. رستم از شرف و نام خود دفاع می نماید و اسفندیار از ایمانی پر شور سرچشمه می گیرد. 2 نیروی فوق بشری، که در عین حال تجسم آرزوی های همه انسان ها هستند، رو به روی هم قرار می گیرند.

تقارن نیروها شگفت انگیز است. در کنار رستم، پدرش زال هست که خردمند و مهربان است. قرینه او در کنار اسفندیار پشوتن است. رویین تنی اسفندیار، که نیرویی فوق بشری است، با قدرت فرابشری سیمرغ که در کنار رستم واقع شده است، تقارن می یابد. بهمن و 2 پسر اسفندیار در آن سوی تقارن، زواره و فرامرز را به یاد می آورد! حتی در دنیای ذهنی رستم و اسفندیار، قرینه سازی شده است. هر دو از افتخارات خود سخن می گویند. هر دو به گذشته های خود اشاره می نمایند. هر دو نام محبوب ترین شخصیت نزد خود را به زبان می آورند. رستم از سیاوش یاد می نماید و اسفندیار از زریر می گوید. بدین سان دو نیروی سیلاب آسا که از درون اسطوره و وجدان ناخودآگاه مردمان کهن در بستر زمان جاری شده، در برابر هم قرار می گیرند! تا نابودی یکدیگر را فراهم نمایند! رستم اسفدیار را می کشد و با کشتن او خود را به تقدیر می سپارد. زیرا بنا به پیش بینی که قبلا شده:

هر آن کسی که او خون اسفندیار

بریزد ورا بکشرد روزگار

و چنان که همگان می دانند، چیزی نمی گذرد که تقدیر به دست شغاد، برادر رستم و شاه کابل چاه می کناند! و پهلوان عظیم روزگاران را، چاه در خود فرو می کشد! و دنیای شاه نامه از وجود او بی بهره می ماند! و آن شور و حالی که در این قسمت شاهنامه، یعنی در قسمت پهلوانی ظهور و بروز می نماید، اندکی فروکش می نماید!